Народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін

Нарадзіўся 24 лютага 1935 года, на хутары Верасоўка, Ушацкі раён, Віцебская вобласць.

Працаваў рэдактарам у розных пэрыядычных выданнях (сярод іх - газета "Советская Белоруссия", часопісы "Бярозка", "Полымя"), а таксама ў выдавецтвах "Беларусь" і "Мастацкая літаратура". У выдавецтве "Мастацкая літаратура" працаваў больш за 20 гадоў, працаваў рэдактарам, затым загадчыкам рэдакцыі. У складзе дзяржаўнай дэлегацыі БССР прымаў удзел у 39-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1984).

Пачаў друкавацца з 1953 года, першыя вершы былі змешчаныя ў газеце "Чырвоная змена". Першы зборнік паэзіі - "Маладзік над стэпам" - выйшаў у 1959 годзе.

Да 25-годдзя пантыфікату папы Рыгор Барадулін пераклаў на беларускую мову кнігу паэзіі папы рымскага Яна Паўла II "Рымскі трыпціх" і меў магчымасць пабачыцца з пантыфікам на асабістай аўдыенцыі ў Ватыкане 28 чэрвеня 2004 года. У 2005 годзе выйшаў зборнік малітоўнай паэзіі "Ксты". Зборнік "Руны Перуновы" (2006), у які ўвайшла выбраная лірыка, таксама насычаны духоўнымі вершамі.

Пераклаў на беларускую мову п'есу "Вей, вятрок!" Яна Райніса (1980), зборнікі твораў "Блакітны звон Грэнады" Гарсія-Лоркі (1975), "Мелодыя каліны" Івана Драча (1981), "Ветраліст" Габрыелі Містраль (1984), "Рубаі" Амара Хаяма (1989); "Слова пра паход Ігараў" (1986), кнігу Яна Паўла II, а таксама асобныя творы Шэксьпіра, Байрана, Неруды, Гільена, Міцкевіча, Бранеўскага, Ясеніна, Гамзатава, С. Вальеха й інш.

Рыгор Барадулін - апошні беларус, якому надалі званне "Народны паэт" (1992). Узнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй Беларусі імя Янкі Купалы (1976) за зборнік вершаў "Рум" і пераклады з Федэрыка Гарсіі Лоркі, Ордэнам Дружбы народаў, Ордэнам "Знак Пашаны", латышскім Ордэнам Трох Зорак (атрымаў званне Афіцэра Ордэна (4 ступень) 23 красавіка 1997 года) і медалём Францыска Скарыны. Барадулін з'яўляецца ганаровым доктарам БДУ, ганаровым грамадзянінам Ушацкага раёну.

У 2006 годзе кандыдатура Барадуліна была сярод намінантаў на Нобелеўскую прэмію ў галіне літаратуры (за зборнік вершаў "Ксты").

___________________

Адным з першых адгукнуўся на смерць паэта Уладзімір Някляеў.

Рыгора Барадуліна не стала...

Беларусь страціла найвялікага свайго паэта...

Найгоднага сына...

Нацыянальнага генія...

Некалі я напісаў на кубку, падараваным яму на дзень народзінаў:

Атруту часу піць -

Не мёд на бараду ліць.

Дай Божа вечна жыць

І вечна барадуліць!

Не выйшла вечна... Фізічна не выйшла... Але ён стварыў несмяротную паэзію - і ў ёй, у несмяротным беларускім слове, у несмяротным беларускім духу Барадулін будзе вечна.

Яго не стала ў Даравальную нядзелю...

Даруй, Рыгор... Мне, тваім неабачлівым сябрам, разумнікам і дурням, беларусам, якія аглухла не чулі цябе, прарока праўдзівага, а слухалі прарокаў ілжывых, - усім нам даруй... А калі некаму й не даруеш, дык што ж - ты меў заўсёды на тое права зямное, а цяпер маеш і права нябеснае...

Мне нясцерпна будзе не хапаць цябе... Невыносна...

________________

Слова не памірае. Паэт Рыгор Барадулін пайшоў з жыцця, але засталося напісанае і сказанае ім. Прапануем увазе чытачоў інтэрвью Рыгора Барадуліна журналісту Сяргею Шапрану, якое было надрукаванае ў "Салідарнасці" ў лютым 2005-га. Аднак яно не страціла актуальнасці і сёння.

Калі нацыю пазбавіць паганскіх каранёў — яна знікне. Калі чалавек забудзецца, адкуль ён пайшоў, — застанецца без душы. Паэт Рыгор Барадулін здолеў захаваць і карані, і душу. У Мінску ён ужо колькі дзесяцігоддзяў жыве, як у камандзіроўцы. Ратуецца думкамі і ўспамінамі пра малую радзіму — Вушачы. Напярэдаднi яго юбiлею мы гаварылi пра вечнае.

— Дзядзька Рыгор, Вы жывяце ўжо 70 год, а ці памятаеце самае першае ўражанне ад гэтага жыцця?

— Зараз ужо дакладна не памятаю, ці мама мне распавядала, ці сам запомніў, як я спрабаваў злавіць бусла, — па-вушацку — буцяна. І было мне дужа смешна, таму што падпускаў ён вельмі блізка, але ў апошні момант адлятаў. А мне ўсё хацелася за хвост злавіць таго буцяна! Гэта, так бы мовіць, была мая першая мара — злавіць жар-птушку.

— Колькі год Вам было?

— Ну, як пачаў хадзіць-бегаць, гады два ці тры.

— Вы кажаце: напэўна, мама распавядала, але што самі дакладна памятаеце?

— Відаць, усё-такі гэтага буцяна. Ну і, канешне, ката. Яго ў нас Міронам звалі. І калі карова выходзіла на луг, дык і ён за ёй. Гэта ў нас называлася: пасвіў кот Мірон карову.

— Памятаеце тую карову?

— Канешне! Адну карову звалі Гілёня (ад слова "гіль", "чырвонае"; у нас яшчэ гаварылі: "загілела яму" — гэта значыць загарэлася). Былі і іншыя каровы: Лысоня (з лысінкай белай), Гарбалыска (у яе на спіне белая плямка была), Букетка, Гвяздоня... Аднак Лысоня больш усяго запомнілася. Гэта і былі мае першыя дзіцячыя ўражанні і мае першыя сябры: кот, сабака, бусел ды вожыкі, ці жаўрук, які спяваў зусім па-іншаму, чым усё жыццё пасля, — усё яно было сваё і нейкае роднае.

Я ж на хутары нарадзіўся. Ён называўся вельмі прыгожа — Верасоўка, Верасовачка. Была гэта голая ўзгоркавая мясціна з пясчанай глебай, на якой рос адзін толькі верас. А ён жа звычайна расце не на голым месцы, а там, дзе лес.

Унізе крынічка біла, але потым усё зруйнавалі — як калгас арганізавалі, — хоць на тым полі і ўраджаю ніколі добрага не было. І нічога цяпер там ужо няма: і той крынічкі, і таго вераса… Праўда, доўга-доўга яшчэ ляжаў велізарны валун, пастухі на ім звычайна вогнішча раскладвалі. Аднак калі я ў апошні раз летась прыязджаў, дык не знайшоў таго валуна, няма яго. Канешне, звёз нехта. Не ў зямлю ж ён пайшоў!

Пасля ўжо, годзе ў 1937-м, Верасовачку знеслі, а нас перасялілі ва Ушачу. Дарэчы, у пашпарце ў мяне запісана, што месца майго нараджэння вёска Гарадок II Востраў — Сарочынскага сельсавета. Хаця дзе тое Сарочына было! Проста ў савецкія часы нельга было пісаць, што нехта нарадзіўся на хутары. Калі хутаранін, дык гэта як не член партыі, амаль абразлівае слова. Вось і выдумалі, быццам наша Верасовачка і колькі хутароў паблізу — гэта і ёсць Гарадок ІІ.

— А якія прысмакі ў дзяцінстве любілі?

— Малако, канешне. Смятаны тады ж не было. Проста збіраліся вяршкі, якія пасля вайны біліся ў графіне. Аднак гэта складаная справа — трэба было паспець, каб масла не зацвярдзела. Іначай пасля не выцягнеш яго, хоць ты графін разбівай!

І, безумоўна, вельмі я любіў сырадой. Як жа гэта па-руску... — "парное молоко", але мне страшэнна гэта не падабаецца, быццам бы з парылкі! Вось калі мама давала, я вялікі кубак таго сырадою выпіваў, а пасля пытаўся, ці ёсць у мяне вусы? Дужа мне гэта падабалася. І вось бачыце — накаркаў сабе вусы!

Дарэчы, вяршкі ў нас называлі вяршынкамі. Неяк мама паехала ў Мінск, заходзіць у краму і просіць: "Дайце мне вяршынкі". Ёй адказваюць: "Вам што? Можа, сліўкі?" — "Нашто мне зліўкі?! Ешце самі!" "Зліўкі" па-вушацку — гэта зліванае малако, з якога сабраны вяршынкі. Адна літара, а як сэнс мяняецца!..

Вушацкая мова, магу вам сказаць, гэта амаль самастойная мова, на балцкіх каранях заснаваная. Шырынка па-вушацку "крок" называлася. І вось калі піянерам давалі каманду: "Піянеры, крок раўняй!" — усе хлопчыкі глядзелі на свае шырынкі і рагаталі.

Яшчэ як мама была жывая, ды цётка Марыя, я заўсёды запісваў за імі вушацкія словы. І цяпер, калі прыязджаю ва Ушачу, запісваю ад Валі, сястры Васіля Быкава. А болей нікога ўжо не засталося, каб ведаў нашу мову. І людзей няма, і мовы няма, знікла яна. Сам жа я кожную раніцу прачынаюся з вушацкім словам ці прымаўкай.

— А сёння з якім словам прачнуліся?

— Са словам "пугурак" — у нас "пагорак" не гавораць. Дарэчы, гэта Васіль Быкаў некалі заўважыў, калі мы разам ва Ушачу ездзілі, што вёскі ў нас вельмі своеасабліва называюцца, напрыклад, Угрынкі. Васіль казаў: "Можа, гэта раней Бугрынкі былі?". Аднак пасля мне прыйшло ў галаву, што гэта ўсё-такі ад слова "угры".

Ды і прозвішчы на Вушаччыне таксама адметныя, дужа замешаны на балцкіх каранях. Скажам, шмат Латышоў. Зразумела, адкуль іх продкі паходзяць.

— Дык і Вашу ж маму звалі…

— Так, Латышачкай. Дзед мой латыш быў, звалі яго Андрэй Галвіньш. Праўда, пасля рускія пісары зрабілі яго Галовіным.

Дзед быў механікам па млынах у Полацку. Быў добрым спецыялістам і збіраў грошы, каб купіць мураваны дом у Полацку. Але пасля пачаў піць і, калі вяртаўся з карчмы, клаўся на той бок, дзе ў кішэні былі ключы ад шафы, у якім грошы былі схаваны. І вось аднойчы, пакуль дзед Андрэй спаў, бабуля Малання ключы тыя ўзяла і ў шафу паглядзела. А там — пуста!

— Прапіў?

— Прапіў-прапіў. І вымушаны былі дзед з бабуляй пераехаць пад Вушачы, дзе пані Кацярына млын трымала. Вось так і атрымалася, што бабуля мая вярнулася практычна на радзіму, таму што яе вёска Гайкі ад Вушачаў блізка была. Бабуліна ж прозвішча было Гайко.

Дарэчы, я яшчэ і прабабку памятаю — яна заўсёды прыходзіла да нас ва ўсім беленькім. Дык бабу Маланню, маміну маму, я называў "баба", а прабабку — "бабулька". Яна уніятка была, малілася па-беларуску. І не дзіўна — у нашых краях больш за восемдзесят працэнтаў уніятаў было. А як далучылі нас да Расіі, дык уніяцтва вынішчылі.

— Дарэчы, а Вы да якой веры сябе адносіце? Прыгадваецца, як Васіль Быкаў пісаў: "Натуральнаму чалавеку — Рыгору — падабаецца паганства…"

— Я лічу, што мы, крывічы, — самыя непасрэдныя паганцы, таму што ў нашым крывіцкім краі, на Полаччыне і асабліва на Вушаччыне, як нідзе захаваліся паганскія традыцыі. А паганскія карані трымаюць любую нацыю. Калі іх з народа вывесці, ён стане нікім.

— Нездарма, відаць, Вы нараклі Полаччыну цемем нацыі?

— Менавіта таму. Як і Беларусь я лічу цемем Еўропы, хай і гучыць гэта нясціпла. А маёй паэтычнай школай і тамамі паэзіі для мяне практычна была мая мама, яе песні і казкі… Я заўсёды гавару, што ўсё добрае ў мяне ад мамы, а ўсё дрэннае — ад самога сябе.

Дарэчы, я яшчэ паспеў запісаць ад мамы шмат вушацкіх песень, легендаў і паданняў, на якія такія багатыя нашыя мясціны. У мяне нават касета захавалася — з маміным голасам. І, дасць Бог, калі-небудзь яшчэ выйдзе кніга "Песьні матчыны з Вушаччыны". Яна даўно ўжо набрана, аднак некалькі год ляжыць у выдавецтве.

— Прыгадваецца гісторыя, калі Вы ўпершыню прыехалі ў Мінск, каб паступіць ва універсітэт: адзінае беларускае слова, якое ўбачылі ў сталіцы, было "лазня"…

— Так, Мінск мяне тады і ўразіў, і абразіў. Ён жа быў сталіцай беларускай дзяржавы, але ўсё тут скрозь было нават не па-руску, а, як цяпер прынята казаць, на "дземянцееўцы". Хоць у натоўпе яшчэ можна было пачуць беларускую мову, не тое, што зараз. Цяпер яе чую зрэдку ды ад старых людзей ці ад тых, што з вёскі прыехалі. І ад моладзі, канешне. Гэта і радасна: калі ад моладзі — значыць, нейкая перспектыва яшчэ ёсць.

Хоць паўсюдна ідзе ўдушэнне беларускай мовы — такое ўражанне, што пятлю ўжо накінулі, але не да канца зацягнулі. Мне ўжо іншым часам здаецца, што было б лепш, каб мову забаранілі зусім. Можа, тады б пачалася зваротная рэакцыя.

— Атрымліваецца, як Ленін гаварыў: ні вайны, ні міра.

— Так. Улада зрабіла выгляд, быццам, і праблемы такой няма. Але няма праблемы — няма і мовы. Такія агрэсіўна-грэблівыя адносіны.

— Выбачайце, дзядзька Рыгор, як жа Вы ў такім выпадку жывяце? Для Вас жа беларускае слова — гэта ўсё.

— Я ў Мінску чужы. Я тут як у камандзіроўцы. І ратуюся толькі словам. Думкамі ж, успамінамі — там, у Вушачах. Там мае карані і мая душа.

Да таго ж мне ўжо няма з кім асабліва дзяліцца сваімі думкамі ды бедамі. Так ужо атрымалася. Былі Валодзя Караткевіч, Міхась Стральцоў… Пасля таго, як памёр Васіль Быкаў, я застаўся практычна адзін, сам-насам. На маё шчасце, ёсць яшчэ Генадзь Бураўкін — ён і зямляк, і аднагодак, і аднадумец.

— Прабачце за такое пытанне, калі ў апошні раз Вам давялося плакаць?

— Летась, на магіле мамы. Я і плакаў, і, як ні дзіўна, спяваў дзве вушацкія песні…

— Якія?

— "Перапёлка, ты не вій гняздзечка блізка ля дарожкі…". І яшчэ пеў песню, якую мама дужа любіла: "Добра мне, добра мне…". Мама заўсёды, нешта ўспамінаючы, пела гэтую песню…

Я на магіле заплакаў трохі, праспяваў гэтую песню ды й пайшоў.

— Наогул часта ў жыцці даводзілася плакаць?

— У асноўным у маленстве — калі крыўдзілі. Аднак сярод падлеткаў гэта не было прынята. Хацелася ж быць мужчынам і паказаць, што ты моцны, хоць, мабыць, насамрэч і слабы. Але я быў, хутчэй за ўсё, самадастатковым.

Ды ў тыя часы і паняцця такога не было — слабы душой. Па-першае, з вайны ж выжыў. Па-другое, усё яшчэ, здавалася, было наперадзе. Гэта і давала настрой.

Да таго ж усё ва мне ад мамы. Бацьку я кепска помню — ён загінуў у вайну. Мама ж была для мяне самым лірычным чалавекам на свеце, самым тонкім, самым чулым і самым пяшчотным. І ў той жа час ёй прыходзілася быць не тое што суровай, але трэба было пастаяць за сябе — абароны ж у яе не было. Вельмі цяжкая была ў мамы роля. Гэта недзе і мне перадалося.

— Вы засталі розныя часы, жылі нават пры Сталіне. Ці можаце параўнаць, як беларускаму паэту жылося тады і цяпер?

— У маладыя гады настрой быў яшчэ вясёлы, хоць, з другога боку, і перажывалася, што мала друкуешся і таму падобнае. Так ці інакш, але заўсёды тады была нейкая перспектыва.

Цяпер жа... Цяпер я перажываю не за тое, што амаль не друкуюць, а за тое, што няма практычна ніякай увагі да паэзіі. Літаратуру зараз перакрэслілі ўсялякія факты і лічбы. Зрэшты, час паэзіі яшчэ прыйдзе.

— Думаеце, прыйдзе?

— Думаю... Хоць, калі глядзець на Еўропу, дык не прыйдзе ўжо ніколі.

— Васіль Быкаў настойліва паўтараў, што на постсавецкую прастору прыйшло тое, што ў свеце ўжо даўно існуе, — літаратура будзе цікавіць вельмі малое кола і, хутчэй за ўсё, так здарыцца, што наогул будзе цікавіць толькі спецыялістаў ад літаратуры. Вы ж не можаце пра гэта не думаць?

— Вось якраз кожны дзень пра гэта думаю! Зараз жа ва ўсім свеце ідзе амерыканізацыя… Я не выступаю супраць Амерыкі, як некалі рабіў гэта паэт Васіль Матэўшаў, які пісаў:

Пасецца калгасны статак

Каля блакітнай ракі.

А там, у Злучаных Штатах,

Рэжуць кароў мяснікі.

Пад амерыканізацыяй я маю на ўвазе тэхнізацыю, вынішчэнне, занядбанне літаратуры і мастацтва наогул. Дарэчы, так званы мадэрн больш ідзе, я лічу, ад выпендрывання — каб сабрацца, павесяліцца і нешта "намазаць".

Але ж адметная асаблівасць беларускай літаратуры заключаецца ў тым, што літаратура асацыіруецца ў нас з мовай: калі літаратура падтрымлівае мову, дык і мова падтрымлівае літаратуру. Зрэшты, гэта падтрымка двух жабракоў. Так што перспектывы, канешне, слабыя. І цікавасць да літаратуры, да паэзіі, думаю, будзе з цягам часу сапраўды чыста элітарная.

— Мне здаецца, што Вы жывяце сумленна. Аднак ці ёсць Вам самому за што сябе дакараць?

— Ёсць, канешне. Справа ў тым, што я й да гэтага часу не магу сам сабе дараваць, што ў апошнія гады жыцця мамы мала ёй увагі ўдзяляў: тады ў мяне была і чарка, і ўсё астатняе — гэта, канешне, таксама паскорыла маміну смерць. І хоць я і пісаў ёй вершы, але ўсё-такі мала вярнуў маме той дабрыні, якую яна мне дала. Яна ж на мяне жыццё паклала… Гэта самы вялікі мой грэх.

Ну, і так многа другога, безумоўна, многа… На цяперашні розум я шмат чаго б не рабіў…

— Чаго, напрыклад?

— Ну, можа, многа б не пісаў, можа, лішняе не перакладаў бы. Але разумееце, калі нічога не раблю, амаль вар'яцею.

Зараз жа ў мяне такі стан здароўя, што калі працую, дык сам сябе заганяю. Хоць мой любімы сябра і лекар Пётра Кухарскі і гаворыць: "Выкінь думкі з галавы!" — але, як толькі трошачкі прасвятлее галава, у мяне адразу то рыфма лезе, то нейкі вобраз. І я не магу вытрасці гэта з галавы. Я вязень усяго гэтага — слоў, рыфмаў, вобразаў…

Акрамя таго, самае страшнае — звыкнуцца з тым, што ты — жабрак, што ты нікому не патрэбны і што ў цябе ніякай перспектывы. Хоць я і ўдзячны Богу, што я ёсць, што няма праблемы, чаго паесці, абуць і апрануць, але…

— Але Вы сапраўды жабрак.

— Але я сапраўды жабрак. Вось і атрымліваецца, што, з чаго жыццё пачынаеш, да таго ў рэшце рэшт і вяртаешся, як гэта ні дзіўна.

Хаця, з аднаго боку, я ўдзячны Богу, што Ён усё-такі церпіць мяне на гэтай зямлі. І таму ёсць нейкая надзея, што, можа, трохі яшчэ дапамагу ўнучцы, каб яна закончыла школу і паступіла ў ВНУ.

А з другога боку, канешне, няма той радасці ад дня нараджэння, якая была, дапусцім, у 30 гадоў, ці ў 50, нават яшчэ ў 60... Здавалася б, калі па-добраму, дык трэба было б зрабіць нейкае застолле і паклікаць сяброў. Але я адчуваю сябе як той трус у клетцы...

— Не можаце сабраць сяброў, таму што няма грошай?

— Нават і таму... Але я ўсё роўна кожны дзень, калі прачынаюся ці калі кладуся спаць, малюся Богу і дзякую за кожную маю хвіліну на гэтай зямлі. Таму што...

Гэта я некалі ў Парыжы бачыў рэстаран, які быў насупраць могілак. Ён называўся "Лепей тут, чым насупраць". Так я сябе трымаю тым, што лепей тут, чым там. Хоць, бывае, пачынаю думаць — асабліва калі завядуць, калі хваробы даймаюць, — што лепей было б на Бутаўскіх могілках, каля мамы...