“Зямля ў атачэнні рэк і балотаў, зямля з дубровамі і сасновымі барамі, з паплавамі на рэках і ўдзірванелымі палянамі – найлепшая…” Так наш зямляк, вядомы цяпер не толькі ў Беларусі, але і па-за яе межамі пісьменнік, па-мастацку маляўніча, зрокава і запамінальна напісаў пра Палессе, шчыра выявіў свае адносіны да роднага куточка.
Сваім важкім унёскам у шматколерную палітру літаратуры Ганцавiцкага краю адзначыўся напачатку 1980-х Алесь Кажадуб, выдаўшы кнігу прозы “Гарадок” (1980). Маладога аўтара палюбілі чытачы, а яго талент і творчыя перспектывы заўважылі крытыкі: “У Алеся Кажадуба ёсць многае, што неабходна пісьменніку…”. Гэтае многае ў празаіка складаецца з ведання і глыбокага шанавання народных традыцый, шчырага захаплення сучаснікамі-землякамі, майстэрствам нязначнай мастацкай дэталлю выявіць істотнае ў характары літаратурнага героя, трапным ужываннем у творах дасціпных палескіх выслоўяў. А галоўнае, што героі першай кніжкі Алеся Кажадуба былі тыповымі асобамі часу: чытачы лёгка пазнавалі ў іх сваіх родзічаў, суседзяў, знаёмых – жыхароў шматлікіх палескіх “гарадкоў”.
Дарога ў вялікі свет пачалася ў будучага пісьменніка з родных Ганцавіч. Нарадзіўся Алесь (Аляксандр Канстанцiнавiч) Кажадуб 27 верасня 1952 года ў сям’і служачых, бацька яго быў бухгалтарам. У дзесяцiгадовым узросце Алесь разам за бацькамi пераехаў у Рэчыцу Гомельскай вобласцi, у 1966 годзе – у Навагрудак Гродзенскай вобласцi, дзе i закончыў сярэднюю школу (1969).
З дзяцінства Алесь выявіў цікавасць да вучобы, асабліва да мастацкай літаратуры, што і прадвызначыла яго лёс. Пасля заканчэння школы юнак паступіў на рускае аддзяленне філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўнiверсiтэта. Працаваў настаўнікам у в. Крайск на Лагойшчыне. У гэты ж час адбыўся дэбют нашага земляка ў літаратуры: у часопісе “Маладосць” было апублікавана яго першае апавяданне “У канцы лета” (1976). І надалей Алесь Кажадуб не здрадзіў свайму творчаму крэда – прозе. Яго захапленне апавяданнямі, а потым і аповесцямі было нехарактэрным для літаратараў-пачаткоўцаў і вымагала ад пісьменніка пэўных намаганняў, напружанай інтэлектуальнай працы, творчага пошуку, імкнення знайсці сваю тэматычную і стылёвую нішу ў пярэстай высокамастацкай і багатай на імёны айчыннай прозе.
Творы маладога аўтара выклікалі супярэчлівыя водгукі крытыкі. А. Кажадуб адчуваў, што яму не хапае прафесійных ведаў і таму прыступка за прыступкай авалодваў сакрэтамі нялёгкага пісьменніцкага рамяства. Спачатку ён працаваў малодшым навуковым супрацоўнікам Інстытута мовазнаўства АН БССР (1975–1977), потым – рэдактарам літаратурна-драматычных перадач рэспубліканскага тэлебачання (1977–1981). Неацэнны вопыт работы з мастацкім словам ён атрымаў, працуючы на пасадзе літсупрацоўніка аддзела публіцыстыкі часопіса “Маладосць” (1981–1983). Сапраўднай жа школай творчага майстэрства для пісьменніка сталі Вышэйшыя літаратурныя курсы ў Маскве.
Пасля іх заканчэння ў 1985 годзе А. Кажадуб цалкам заняўся творчай працай. У друк выходзяць кнігі прозы “Размова” (1985), “Лесавік” (1987), “Дарога на замчышча”(1990), “Святы калодзеж” (1994) і інш. Аўтара хвалююць праблемы маральнага здароўя грамадства, узаемаадносіны бацькоў і дзяцей, клопаты вяскоўцаў. Асаблівую вастрыню ў творах А. Кажадуба, прысвечаных родным мясцінам, набывае праблема экалогіі. Выразна адчуваецца аўтарскі непакой за стан навакольнага асяроддзя ў аповесці “Лесавік”. Шмат чаго аўтар хоча сказаць чытачу вуснамі міфалагічнай істоты – лесавіка, якому ўжо няма месца ў лесе па прычыне ваяўнічага і не заўсёды апраўданага наступства на прыроду чалавека: “Ідзе чалавек па лесе. Весела ідзе, лёгка, каго яму баяцца, чаго? У яго – зброя – сякера ёсць… І ў лес яго загнала патрэба мяса, трэба шмат мяса, бо колькі ні ёсць чаго – усё мала…”. Аповесць напісана метафарычнай мовай, але папярэджанні аўтара аб магчымай экалагічнай катастрофе даволі “відушчыя” і не страцілі актуальнасці ў наш час. Прычынай небеспадстаўнай трывогі аўтар лічыць прагматычнае, але часта бяздумнае, недальнабачнае ўмяшанне чалавека ў прыроду, памылковае адчуванне яго паўнаўладным гаспадаром на Зямлі. Алесь Кажадуб справядліва называе такі шлях простым і ясным, шлях, які “не патрабуе галавы”, шлях, што вядзе ў “нікуды”.
Сыноўняй любоўю да роднай Ганцаўшчыны, цеплынёй чалавечнасці сагравае чытача аповесць “Высока, сонейка, высока…”. Сюжэт твора, як і яго дзеянне, якое ўкладваецца ў адзін дзень, нескладаныя: у палескай вёсцы рыхтуецца вяселле – жэніцца ўнук бабы Зосі. Галоўная гераіня аповесці ўвасабляе сабой трываласць і несмяротнасць народных традыцый. Баба Зося катэгарычна супраць гарадскіх салодкіх булак. Яна прытрымліваецца спрадвечнай вясковай “завядзёнкі” – гаспадаром вяселля павінен быць каравай – “сапраўдны, з пшаніцы, убраны кветкамі, пучкамі аўса, галінкамі каліны”. Выпечка яго давяраецца жанчыне, шчаслівай у шлюбе, бо каравай быў старэйшынай усяе людское радзіны. Каравай павінен быць “богам, сонейкам, якое сыходзіць з неба на зямлю, каб узяць пад сваю ласку маладую пару”. Уражвае ў гэтым творы і выдатнае веданне аўтарам фальклору, трапнае ўжыванне народных песень, прыказак, прымавак, прыкмет (чалавек без жонкі – не чалавек, так, як гарох пры дарозе: хто ідзе, той шчыпне; калі камарна, то і хлебна; за добрым сталом і добрая бяседа; у родным краі, як у раі; козлікам да старасці не праскачаш і г.д.).
Вяртанне да сваіх вытокаў, успаміны паляшуцкага дзяцінства і сёння натхняюць Алеся Кажадуба на напісанне новых твораў. Так, нядаўна ў часопісе “Маладосць” была надрукавана аўтабіяграфічная аповесць “Без настальгіі”, у якой ужо прызнаны майстар мастацкага слова з лёгкай іроніяй прыгадвае сваю маладосць, працу ў Мінску.
Алесь Кажадуб пiша на беларускай i рускай мовах. Першае апавяданне на рускай мове «Ошибка» было надрукавана ў часопiсе «Юность» у 1985 годзе. Творы А. Кажадуба перакладзены на ўкраiнскую мову.
Сябра Саюза пiсьменнiкаў СССР з 1981 года.
З 1990 года жыве ў Маскве. Працаваў з 1992 года намеснiкам галоўнага рэдактара часопiса «Слова». З 1993 года – рэдактарам, а з 1999 – галоўным рэдактарам выдавецтва «Советский писатель». З 2002 года – намеснiк, а потым галоўны рэдактар газеты «Лад».
З 2012 года – намеснік галоўнага рэдактара «Литературной газеты».
Алена Кулан, Ганцавiцкая бiблiятэка iмя В. Праскурава
Творы А. Кажадуба
- Гарадок: апавяданні і аповесці / Алесь Кажадуб. Мінск : Мастацкая літаратура, 1980. 158 с. (Першая кнiга празаiка).
- Размова: аповесці і апавяданні / Алесь Кажадуб. Мінск : Мастацкая літаратура, 1985. 271 с.: аповесць, апавяданні / Алесь Кажадуб. Мінск : Мастацкая літаратура, 1987. 221 с.: іл.: повести и рассказы / А. К. Кожедуб. Москва : Советский писатель, 2005. 288 с.
- Лесавік
- Высоко солнышко, высоко: повести и рассказы / А. К. Кожедуб ; пер. с бел. яз. Москва : Молодая гвардия, 1989. 313 с.
- Дарога на замчышча: аповесці / Алесь Кажадуб. Мінск : Мастацкая літаратура, 1990. 303 с.: іл.
- Святы калодзеж: апавяданні / Алесь Кажадуб. Мінск : Мастацкая літаратура, 1994. 316 с.
- Могила для директора кладбища: повесть, рассказы / Алесь Кожедуб. Москва, 1997.
- Волки на Мугуне: повесть, рассказы, эссе / Алесь Кожедуб. Москва, 2000.: рассказы / Алесь Кожедуб. Москва, 2002.
- Тост за Россию
- Полет в прошлое
- Без ностальгии: повести, рассказы, эссе / А. К. Кожедуб. Москва : Советский писатель, 2008. 272 с.
- Иная Русь / А. К. Кожедуб. Москва : Эксмо : Алгоритмы, 2009. 304 с. (Славная Русь).
- Русь и Литва: исторические миниатюры / А. К. Кожедуб. Минск : Лiтаратура і Мастацтва, 2011. 232 с.
- Выбор: рассказ / Алесь Кожедуб // Газета Завтра. 1997. № 189.
- Два рассказа: [Гол ; Зардак] / Алесь Кожедуб // Наш современник. 2000. № 2. С. 84–100.
- Лесовик: повесть / Алесь Кожедуб // Роман-газета. 2001. № 15. С. 1–29.
- Русалка: аповесць / Алесь Кажадуб // Маладосць. 2005. № 6. С. 53–78.
- Тост за Россию: рассказы / Алесь Кожедуб // Родомысл. 2005. № 3–4.
- Форель выпрыгивает из воды: повесть / Алесь Кожедуб // Нёман. 2005. № 7. С. 5–35.
- Свята паветраплавання: апавяданне / Алесь Кажадуб // ЛіМ. 2007. 19 студ. С. 9.
- Торжество слова: [О Дне белорусской письменности в Шклове] / Алесь Кожедуб // Литературная газета. 2007. 26 сент. – 2 окт. (№ 38–39). Лад; Вып. 50.
- Апавяданні: [Качка па-пекiнску; Вячэра з кандэлябрамi; Макрэль] / Алесь Кажадуб // Полымя. 2008. № 5. С. 15–38.
- Без настальгіі: Вясёлыя згадкі пра невясёлы час / Алесь Кажадуб // Маладосць. 2008. № 12. С. 53–88.
- Застолье: повесть / Алесь Кожедуб // Всемирная литература. 2008. № 1. С. 144–187.
- Шуты: апавяданне / Алесь Кажадуб // ЛіМ. 2008. 20 чэрв. С. 9.
- Утка по-пекински; Макрель: (рассказы) / Алесь Кожедуб // Наш современник. 2008. № 8. С. 83–94.
- Ева: повесть / Алесь Кожедуб // Нёман. 2010. № 10. С. 3–38.
- Дорога на Москву: роман / Алесь Кожедуб. Москва : АСТ : Астрель : Полиграфиздат, 2001. – 350 с. (Лучшая проза из Портфеля «Литературной газеты»).
- Палёт у мiнулае: [апавяданне] / Алесь Кажадуб // ЛiМ. 2004. 10 снеж (№ 49). С. 9.